Şimdilerde bütün dünyada meraklısı bulunan ve herkesçe icra edilen caz müzik aslında, 19. Yüzyılın sonlarına doğru Amerika kıtasında doğdu.
Eski kıtadan koparılarak yeni kıtaya kölelik için getirilen Afrikalılara sahipleri her ne kadar yanlarında kendi müzik aletlerini getirmelerine izin vermemişlerse de onların geçmişten gelen güçlü müzikal gelenekleri ve doğuştan var olan ritim duyguları vardı. Bu Afrikalı köleler yöresel müzikleri, Avrupa kökenli kilise müziklerini ve dans müziklerini kendi geleneksel müzik zevkleriyle harmanladılar. Bunların sonraki nesilleri de atalarının davrandıkları gibi davrandılar ve nesilden nesle bu müziksel tercih devam etti. İşte tam da budur; caz müziğin Amerika’da doğmasının altında yatan gerçek.
Caz müziği 19. Yüzyılın sonlarına doğru New Orleans’ta gelişmeye başladı ve 1920’lerin başında New York, Los Angles ve Chicago’da yapılan kayıtlarla son şeklini aldı. O zamanlar birçok değişik akım cazın ortaya çıkışına ön ayak olmuştur. Bunlardan biri melodilerin ve akorların eşliğinde simgesel olarak özgürlüğe kavuşma çabalarıydı. Bu akım bugün doğaçlama olarak tanımladığımız olaya liderlik etmiştir. Bir diğeri ise, siyahi Amerikalıların yarattığı blues ve ragtime gibi müzik türleriydi.
“Caz Müziği” (yaklaşık olarak) ortaya çıktığı 1890’lardan itibaren yaşadığı gelişim ve değişim sürecinde, özünü hiçbir dönemde kaybetmeden ve eskimeden günümüze kadar gelebilmiştir. Bir anlamda yaşadığı değişimleri ve daima yeni kalışını, diğer dünya müzikleri ile girdiği etkileşimlere borçludur. Popüler müziklerin her yeni akımında farklılıklar aramış, onların müzik sanatı adına pozitif yönlerini almış ve kendi bünyesinde sentezleyerek kullanmıştır.
Her müzik türünde olduğu gibi caz müzikte de doğumundan günümüze kadar bir takım geçiş dönemleri göze çarpmaktadır. Klasik batı müziğinde rönesans, barok, romantik, avant-garde gibi dönemler ne anlam ifade ederlerse caz’da da Stiller aynı olguyu ifade ederler.
Şöyle ki;
1890-1900: Ragtime Stili
1900-1910: New Orleans Stili
1910-1920: Dixieland Stili
1920-1930: Chicago Stili
1930-1940: Swing Stili
1940-1950: Bebop Stili
1950-1960: Cool Jazz (Serin Caz, Sakin Caz) ve Hard Bop Stilleri
1960-1970: Free Jazz (Serbest Caz) Stili
1970-1980: Electric Jazz (Elektrik Caz) Stili
1980 ve sonrasındaki stiller ve akımlar, olmak üzere bu stiller sıralanabilir.
Caz Neden Farklı?
Caz müziği klasik müzikten ayıran en önemli özellik armonisinin, klasik müzik armonisine tezat olması ve doğaçlama yapılması diyebiliriz. Bestelenmiş stiller de vardır ancak, Caz müziğin yapısı klasik armoniye, klasik müziğe başkaldırı niteliği taşımaktadır ve bütün Caz müzikler doğaçlamaya yatkındır. Başkaldırı diyebilmemizin sebebi, armonisinin klasik armonideki paralel beşli atlama, artık dörtlü ve triton akor gibi yasakların tamamını içinde barındırıyor olmasıdır. Bu anlamda daha özgürdür. Tabi bir de, klasik müziğin saray için yapılması ve gelenekselciliğinin aksine tamamen halktan ve kölelerden kopup gelişmiş olması da göze çarpan farklardan biridir.
Emprovizasyon: (Doğaçlama)
Caz müziğinin en önemli parçasıdır doğaçlama. Hemen tüm caz eserlerinde mutlaka doğaçlamaya yer verilir. Hatta orkestradaki hemen her çalgının sırayla doğaçlama yaptığı sıklıkla görülür. Doğaçlama müzisyenler arası sohbet esnasında dinleyiciyle iletişim kurma şekli de denebilir. Bilindiği üzere doğaçlama, o an içinde irticalen yapılan bir tür üretme fiilidir. Bir caz müzisyeni eser içerisinde, çoğunlukla eserin armonik ve ritmik yapısına sadık kalarak önceden planlanmamış, tamamen yeni bir melodi hattı çalmaya başlar. Bu, caz müziğine özgürlük katan bir bölümdür. Müzisyenin doğaçlaması, seslerden ve ses sürelerinden oluşsa da, kulağa son derece akıcı ve müzikal gelse de, içerdiği bileşenleri, kurallar silsilesi olarak listelemek mümkün değildir ve notaları hangi kriterlere göre bir araya getirdiğini tek tek açıklamak tamamen sonuçsuz bir çaba olacaktır.
Caz’ın Duayenleri
Ragtime ilk olarak 1890’larda görülen, piyano için yazılmış müziklere verilen isimdir ve ortaya çıkan ilk caz parçalarına Ragtime deniliyordu. Bazı Caz tarihçilerine göre Ragtime, Caz müziğin başlangıcı olarak sayılır. Ragtime terimi sadece piyano için yazılan bir müzik olmanın dışında müziğe giriş devrini tanımlamakta da kullanılır.Ragtime’ın en önemli bestecileri Jelly Roll Morton, Ernest Hogan ve Scott Joplin’dir. Scott Joplin kariyeri boyunca 600’den fazla Ragtime bestelemiştir.
Blues, caz müziği içinde en popüler stildir. Afrikalı kölelerin “yeni dünya” denen yerde çalışırken söyledikleri hüzünlü şarkılar, blues stilinin en ham halidir, dolayısıyla blues vokal ile gelişmiştir. Vokale eşlik etmek için mızıka, banjo, gitar gibi enstrümanlar kullanılmıştır. Bessie Smith, gospel blues diye bir türü ortaya çıkarmıştır. Önemli bir isimdir çünkü, ilk defa din dışı müzikle gospel, yani kilise müziğini bir araya getirmiştir.
Saksafon; Adolf Sax tarafından 1800’lü yıllarda üretilmiştir. Bu enstrüman başlarda Amerika’da beyazlar tarafından klarnet tadında çalınmış ancak, siyahi sınıfın alabileceği kadar ucuzlayıp ikinci ele düşünce asıl kimliği oluşmuştur.
Daha sonradan caz orkestralarında saksafon, trompet, klarnet, trombon, piyano, kontrbas gibi enstümanlar kullanılmaya başlandı. Bu tarza daha sonra dixielanddendi. 1917 yılında The Original Dixieland Jazz Band isimli grup çıkardığı plakla uluslararası tanındı ve grubun ismi akım haline geldi. Trompette Louis Armstrong ve Bix Beiderbecke, piyanoda Jelly Roll Morton, trombonda Edward ”Kid” Ory önemli icracılardandır. Orkestranın kalabalıklaşması, ve müziğin dansla bütünleşmiş yeni haline Swing, icra eden gruplara da bigband orkestraları dendi. Radyonun kullanılması bu tarzın aniden heryere yayılıp hızla gelişmesine, herkesin dinlediği bir müzik olmasına yol açtı ve popülerliğini 20 yıl boyunca korudu. Bu tek çeşitliliğe tezat olarak bebopakımı ortaya çıktı. Bigband orkestralarının aksine 4 ya da 5 kişilik küçük gruplar, sadece müziği ve enstrümanlarındaki ustalığı vurgulamak amaçlı, dansı içinde barındırmayan bir tarz oluşturdular. İlk resmi bebop kayıtları 1945’te zıt estetikli grupların başındaki Dizzy Gillespie ile gerçekleşmiştir. Charlie Parker ile bir araya gelirler ve bu birlik bebop caddesi olan 52. Cadde’deki Three Deuces’te sansasyon yaratır. Ama Gillespie, Charlie Parker’ın kontrolsüz davranışları yüzünden yorulur ve iki müzisyenin arası açılır. Gillespie’nin öğrencileri Miles Davis, Fats Novarro, Kenny Dorham, Howard McGee, kensisinden sonra gelen önemli bebopçılardandır.
Günümüzde Caz
Dünyayı kasıp kavuran rock’ın harareti 90’ lı yıllarda sönmeye başlayınca neredeyse 10 yıldır adı bile anılmayan caz hayata döndü. Eski plaklar yeniden satılmaya başlandı. Caz sözcük olarak da arabalara, giysilere ve parfümlere marka oldu.
Bugün bir yandan Pat Metheny (gitar), Keith Jarrett, Chick Corea, Harbie Hancock, Cecil Taylor, Kenny Kirkland, Joe Zawinul (piyano), Wynton Marsalis (trompet) , Steve Coleman (saksofon), Jeffrey Watts (davul) gibi tekniği çok güçlü genç müzisyenler, bir yandan da Dexter Gordon, Art Blakey, Horace Silver, Joe Henderson, Woody Show gibi eski yıldızlar dinleniyor.
Hızlanan iletişiminin kültür alışverişini arttırması ile yer yüzü müzikleri iç içe geçmeye, yöresel müziklerin caz yorumları yapılmaya başlandı. Örnek: Jan Garbareck (Norveç), Peter Brotzman (Almanya), John Surman (İngiltere).
Caz bugün süratle değişen dünyaya uyum sağlamayı başararak uluslararası bir dil olmuştur. Her zamankinden daha bilinçli ve istekli milyonlarca insan bu dili konuşmaktadır.
